De Stenen Kip in haar 'altaar'

De Stenen Kip, ook wel Wonderkip genoemd, is een kleine attractie op het Anton Pieckplein. Na inworp van muntgeld begint de kip te kakelen en legt een verrassingsei. De kip en haar gebouwtje werden in 1955 geopend als één van de oorspronkelijke onderdelen (naast de Anton Pieckcarrousel, In den Hoorn des Overvloeds en de Ganzenhoedster) op het toenmalige Speeltuinplein, recht tegenover het terras van het Theehuis. Het is de eerste betaalautomaat van de Efteling, en waarschijnlijk een van de eerste verrassingsei-automaten ter wereld.

De kip beeldt oorspronkelijk geen sprookje uit, maar Bob Venmans schreef er al in het openingsjaar een verhaal voor: "De stenen kip". Daarin wil een kip haar arme bazin niet helpen bij ziekte, en wordt daarom door een fee omgetoverd in steen. Latere sprookjesboeken namen dit verhaal over. Herman Broekhuizen bedacht voor de plaat Sprookjes van de Efteling - deel 8 (1978) een ander verhaal met de titel "De kip met de gouden eieren".

Omschrijving

De kip in actie, nog met contante betaling en oude kaarslampjes

Tussen de carrousels van Brunselaar en Vermolen is een klein gebouw te vinden met gestuukte muren, een dak met pannen en een gestuukte klokgevel met grote kuif en gekrulde voluten. Hierop is in een barokke lijst een ovaal reliëf aangebracht van een witte haan op een gouden achtergrond. De kip zit op een sokkel in een nisje. Het gebouwtje herbergt de techniek en de voorraad eieren, en doet dienst als personeelsruimte voor de erachter gelegen Anton Pieckcarrousel.

Het huisje van de kip

Boven de kip hangt een paneeltje met een rijmpje, dat in de vele jaren ongewijzigd is gebleven, afgezien van het bedrag.

 Deez' kip heeft
   zaak'lijke talenten
 Een eitje legt ze voor
   200 eurocenten

Aan weerszijden van de kip staat een kaars in een kleine nis. Voor de kip is een klein betegeld vloertje en staat een ijzeren hekwerk. De kip zelf zit achter een glazen plaat, die het bovenste deel van de nis afschermt van grijpgrage handen. Onder de ruit is de nis wel open.

Rechtsonder zit een paslezer waar je het bedrag via contactloze pin kunt betalen (contant is niet mogelijk). Wie dat doet, ziet dat de kaarsen opvlammen, de kip gaat kakelen en na enkele tellen valt in het vangbakje een plastic ei gevuld met een kleine verrassing. De kaarsen doven hierbij gelijk.

Geschiedenis

Ontwerp en ontwikkeling

Het ontwerp door Anton Pieck
Schets voor het gebouwtje
Alternatief ontwerp voor het Anton Pieckplein, rechts is de Kip te zien
De kip wordt geschilderd aan de hand van een echte kip

De Kip is ontworpen door Anton Pieck. Op een alternatief ontwerp voor het Anton Pieckplein is een poort te zien met marktkraampjes. Rechts in de muur van de poort is de Kip te zien. De attractie werd uiteindelijk in een klein eigen gebouw opgetrokken als één van de onderdelen van het Speeltuinplein, dat werd geopend in 1955.

De techniek was in handen van Peter Reijnders. Het was de eerste attractie van de Efteling waarvoor apart betaald moest worden. In de biografie van Peter Reijnders is te lezen dat de attracties van het park in de beginjaren met opzet zonder extra kosten te gebruiken zijn. In die dagen heeft de jeugd geen of weinig geld op zak. Maar bij de kip kon het niet anders. De munten wierp je in in de sokkel, onder de uitwerpopening van het ei.

De wachttijd tijdens het leggen van een ei door de kip is een essentieel onderdeel; volgens Reijnders zorgt het wachten ervoor dat de kip niet gewoon een automaat is. Het maakt de spanning bij kinderen groter waardoor ook de vreugde bij de beloning extra vergroot wordt. Die beloning bestaat in de beginjaren uit een stickertje, een hangertje en enkele gekleurde snoepjes, samen in een plastic eitje. De uitwerking van de kakelende kip op kinderen boeit Reijnders enorm. Hij drukt ze met regelmaat een dubbeltje in de hand om te zien hoe ze genieten en hard wegrennen als het ei eenmaal verkregen is. Deze observaties zijn ook leermomenten: aan de hand van de reacties wordt de wachttijd op het ei aangepast.[1] Dit leidt ook bij de latere Gekroonde Eend tot discussies over hoe lang het wachten moet duren.

Eieren worden gevuld onder toeziend oog van Maria

In de beginjaren werden de eieren met de hand gevuld door de Fraters van Tilburg. De rooms-katholieke broedercongregatie staat voluit bekend als Fraters der Congregatie van Onze Lieve Vrouw, Moeder van Barmhartigheid, ook wel Fraters CMM. Het is een kloosterorde uit Tilburg, in 1844 opgericht door mgr. Zwijsen. De fraters kregen voor ieder ei een halve cent. Met de opbrengst verfraaiden de fraters hun kapel.[2]

De Stenen Kip produceerde in zevenendertig jaar tijd, van 1955 tot 1992, ongeveer 5,6 miljoen eieren-met-verrassing, waarvan 136.000 eieren in het allereerste jaar.[2]

Latere aanpassingen

De kip in 1959

Tot in het midden van de jaren negentig keek de kip naar links, in de richting van het Lavenlaar, op dezelfde manier als de haan die op het schild op de voorgevel staat afgebeeld. Om onbekende reden is de kip toen anders gaan zitten, zodat ze nu naar rechts kijkt, in de richting van de waterpomp. Ook de kleuren van de sokkel en het bordje met rijmpje zijn in de loop der jaren veranderd.

In 2021 werden de kaarslampjes gemoderniseerd: voortaan branden ze permanent met een zwak flakkerend licht, en als de kip haar ei legt gaan ze feller branden. Vroeger waren het gewone gloeilampjes die alleen volledig aan gingen bij het kakelen, en daarna weer helemaal uit. In december 2023 werd de betaalmogelijkheid via muntinworp vervangen door elektronisch betalen.

Andere betaal-attracties

De Stenen Kip was de eerste attractie waar geld in gegooid moest worden om deze te activeren. Door het succes van de Kip werden door Pieck en Reijnders meer betaal-attracties bedacht. Een jaar na de Kip plaatste men vlakbij Ezeltje Strek Je. Oorspronkelijk kreeg je hier chocolademunten, tegenwoordig plastic munten. De ezel verhuisde in 1984 naar het Sprookjesbos. In 1960 arriveerde De Gekroonde Eend in de Speeltuin, die eveneens eieren met een cadeautje legt. Een bijzondere variant op de automaten, de Gierige Vrek, een wisselautomaat die te weinig geld teruggeeft, is nooit gerealiseerd.

Pas veel later werden er nog een attractie ontwikkeld waarbij na inworp van muntgeld een verrassing wordt gegeven: het Smidje werd in 2003 toegevoegd door Michel den Dulk op het nieuwe Anton Pieckplein. Deze automaat keert een 'gouden' bal uit met een speldje.

Bij het Huis van de Vijf Zintuigen en de Game Gallery zijn souvenirmunt-automaten te vinden. Anders dan de eerder genoemde attracties bevatten deze geen bewegend tafereel en zijn dus ook niet als attractie te zien. In de Game Gallery zijn tegen betaling spellen te spelen waarmee prijzen kunnen worden gewonnen. Hoewel dit geen automaten zijn, waren er vroeger wel de bekende grijpautomaten van de kermis te vinden. Ook de Radiografisch Bestuurbare Bootjes vereisten inworp van kleingeld, al gaven die er geen cadeautje voor terug.

Het sprookje

De kip met de gouden eieren

Veel mensen zullen denken dat de kip op het Anton Pieckplein het sprookje van "De kip met de gouden eieren" uitbeeldt. Dat vermoeden wordt ook bevestigd door het plakkaat boven de muntinworp, dat meldt dat een gouden ei een extra prijs oplevert.

Oorsprong

Oorspronkelijk is de kip in dit verhaal echter een gans. "De gans met de gouden eieren" is één van de fabels van Aesopus, een verzameling van fabels die toegeschreven worden aan de Griekse dichter Aisopos (ca. 620-560 v.Chr.). Zijn verhalen zijn bekend om de dieren die zich gedragen als mensen. In 1703 verscheen de eerste volledige vertaling van een aantal fabels.

Er zijn veel bewerkingen van het verhaal bekend, die allemaal verschillende verhalen vertellen over een gans met een gouden ei. Het is goed mogelijk dat de de gouden gans in het gelijknamige sprookje van Grimm zo aan haar naam kwam. Het spreekwoord 'killing the golden goose', in Nederland bekend als 'de kip met gouden eieren slachten', is zeker tot dit fabel te herleiden. Het betekent zoveel als door een nutteloze actie uit te voeren, gemotiveerd door hebzucht, de winstgevendheid van de actie teniet te doen.

In het sprookje "Jaap en de Bonenstaak" komt ook een kip met gouden eieren voor. Deze is in bezit van de reus en wordt door Jaap gestolen.

Samenvatting

Op een dag ziet een arme boer een gouden ei liggen in het nest van zijn lievelingsgans. Aanvankelijk denkt hij dat het niet echt is, maar het ei is echt van zuiver goud! Zijn verbazing wordt alleen maar groter wanneer hij de volgende dag dezelfde ontdekking doet. Elke dag weer rent hij, zodra hij wakker wordt, naar het nest en steeds weer vindt hij een gouden ei. Hij wordt enorm rijk. Maar niet alleen zijn rijkdom, ook zijn hebzucht en ongeduld worden groter. De boer denkt dat er een enorme klomp goud in de gans zit. Op een dag besluit hij de gans te slachten, maar als hij dat doet is er geen goud te bespeuren. En vanaf die dag zal hij ook nooit meer een gouden ei krijgen.

In de Eftelingse media

De Efteling heeft een eigen versie van het sprookje in 1978 uitgebracht als luistersprookje, op Sprookjes van de Efteling - deel 8, geschreven door Herman Broekhuizen.

In het dorpje Kakeldam woonde een aardige oude man, Heintje Gein genaamd. Hij was een echte grappenmaker, en probeerde iedereen voor de gek te houden. Op een nacht had Heintje een vreemde droom. Daarin kwam een hele grote kip hem opzoeken. De kip moest huilen, want al haar zusters hebben het slecht. Heintje bedenkt zich dat mensen niet zo lief zijn voor kippen.

Wanneer Hein ontwaakt uit de droom bedenkt hij een plannetje. Hij gaat iedereen wijsmaken dat er een kip in het dorp is die gouden eieren legt als je er lief voor bent. Hein gaat naar de markt, waar het druk is, en vertelt het daar. Het verhaal gaat als een lopend vuurtje en binnen de kortste keren is iedereen lief voor z'n kippen. Op een dag vindt Heintje dat de grap en goede daad lang genoeg hebben geduurd. Hij roept iedereen bijeen en vertelt in een toespraak dat het maar een grap was. Maar omdat Mientje het zo aardig van hem vond, geeft ze hem een kip cadeau. Wonder boven wonder legt die kip meteen een gouden ei.

De stenen kip

De kip in de Efteling beeldt echter geen bestaand sprookje uit. De keuze voor een kip zal waarschijnlijk zijn gedaan omdat dat de meeste logische vorm is voor een automaat waar eieren uit komen rollen. Bob Venmans schreef echter binnen een jaar na opening al het sprookje "De stenen kip", waarin een verklaring wordt gegeven waarom er een versteende kip eieren legt voor kinderen. Het werd gepubliceerd in het allereerste sprookjesboek van de Efteling, Het Efteling Sprookjesboek (1955).

Het verhaal gaat over een verwende kip genaamd Eitjetok die bij een oud vrouwtje, Vrouwtje Bezem, woont. Op zekere dag wordt het vrouwtje erg ziek. Kabouter Helpgraag komt langs het huisje en ontdekt het zieke besje binnen, zonder eten, terwijl de kip haar eigen eieren opeet. Een bosfee tovert de egoïstische kip voor straf in steen, en de kip moet maar kakelen en eieren leggen wanneer iemand dat wil.

In de Eftelingse media

Een duplicaat van het verhaal uit Het Efteling Sprookjesboek werd gepubliceerd in het pocketboekje Het Sprookje van de Efteling (1962). Sindsdien werd het verhaal in diverse sprookjesboeken opgenomen. Elk boek brengt echter wel weer zijn eigen specifieke aanpassingen met zich mee.

Het verrassingsei

Uiterlijk en inhoud

Euro in de muntinworp, eitje valt in bakje, eitje open schroeven
Stickertje dat jaren in de eitjes heeft gezeten

Oorspronkelijk waren de eieren van de Kip qua kleur en vorm erg gelijkend op een echt kippenei. Tegenwoordig wordt er gebruik gemaakt van een standaard cocon zoals die bekend zijn van verrassingseieren uit automaten die ook in winkelcentra staan.

De snoepjes worden al decennia niet meer in de eitjes gestopt. Wel bestond de inhoud voor lange tijd uit een stickertje, met een afbeelding van de kip of een kuikentje, en een plastic hangertje dat een Efteling-sprookjesfiguur, -gebouw of -tafereel uitbeeldt in reliëf. De laatste jaren worden er voornamelijk plastic poppetjes, van Sprookjesboom of Jokie, ingestopt.

In 2012, toen de Efteling zestig jaar bestond, gaf de kip eieren uit met daarin de bekende plastic hangertjes uit de beginjaren van het park, maar dan met een feestelijke coating van goud of zilver in plaats van groen en rood.

Prijsontwikkeling

De prijs van het ei was in de beginjaren een dubbeltje, dat werd in de loop der jaren verhoogd naar een gulden. Sinds de invoering van de euro in 2002 kostte een ei 50 eurocent. Begin 2016 werd de prijs voor het eerst in veertien jaar verhoogd. Volgens de Efteling was de prijsverhoging "noodzakelijk vanwege inflatie en verhoogde productiekosten".[3] Een ei kostte vanaf dan een euro. In februari 2022 werd de prijs verdubbeld naar "200 eurocenten".

Gouden eieren

In 2002 en 2004 legde de Stenen Kip zo nu en dan 'gouden' eieren, waarmee een prijs kon worden gewonnen, zoals een Pardoespop, een Laaf of zelfs een overnachting in het Efteling Hotel. Het rijmpje dat hiervoor in 2004 op het bordje boven de kip werd geplakt luidde:

Heeft U een gouden ei,
 dan maken wij U blij!

Volgens het plakkaat boven de muntinworp zitten er nog steeds gouden eieren tussen:

Krijgt u hier een Gouden Ei
dan maken wij u extra blij.

Andere souvenirs

De Stenen Kip stond in de lente van 2013 op één van de pins in de vijfde serie van het Smidje.

Wetenswaardigheden