De Gelaarsde Kat is een sprookje over een pratende kat die zijn baas, een arme molenaarszoon, tot 'Markies van Carabas' weet te maken en hem laat trouwen met de prinses van het land door sluwe listen en bedrog. De vroegste versie werd in de eerste helft van de zestiende eeuw gepubliceerd door Giovanni Francesco Straparola, maar het meest bekend is de versie van de Franse sprookjesschrijver Charles Perrault, gepubliceerd in 1697 in zijn verzameling Sprookjes van Moeder de Gans.
In de Efteling is geen complete Sprookjesbos-uitbeelding van het sprookje aanwezig, maar vinden we de kat wél terug op het Sprookjesstation en op een uithangbord van een horecapuntje dat tevens zijn naam draagt: In de Gelaarsde Kat. Bovendien is het verhaal een aantal keer door de Efteling opgenomen in boeken, op platen en in een tv-serie en is het twee keer op de planken gebracht: als onderdeel van de Wonderlijke Efteling Show van 2002 tot en met 2004 en als eigen musical in seizoen 2016/2017.
Inhoud
In de Efteling
Ondanks dat het sprookje niet verwezenlijkt is in het Sprookjesbos, kunnen we het iconische beeld van de rechtopstaande kat met twee laarzen terugvinden op twee locaties in het park. Al sinds het begin van de jaren vijftig is een afbeelding te vinden op een uithangbord dat hangt op de hoek van het gebouw dat tegenwoordig is ingebouwd in het complex van het Witte Paard. Het bord, evenals het gebouw, is een ontwerp van Anton Pieck. Het is een witte kater met zwarte laarzen inclusief gouden sporen en sabel, op een bordeauxrode achtergrond, aangevuld met de tekst In de Gelaarsde kat, daarmee de naamgever van dit horecapuntje. Overigens is er aan het verkooppunt zelf verder niets te vinden dat naar het sprookje verwijst, sterker nog, er is ook nog een ander schoeisel-gerelateerd sprookje aan de gevel bevestigd: de figuur van Klein Duimpje met zijn Zevenmijlslaarzen.
Ton van de Ven ontwierp bijna vijftig jaar later zijn versie van de gelaarsde kat voor het Sprookjesstation, dat in 1999 in gebruik werd genomen. Hier zien we hoe verschillende sprookjesfiguren op de trein aan het 'wachten' zijn. Wellicht zag Van de Ven dit als zijn kans om het sprookje toch nog ergens in de Efteling een wat serieuzere plaats te geven. De Gelaarsde Kat op het station is een pop die het hoofd beweegt zodra de trein passeert. Het is een rechtopstaande rossige kater, met een rood kostuum met gouden franjes en vier grote knopen, een rode maillot, hoge grijze laarzen en een buidel om zijn arm. Met zijn linker poot leunt hij op een gouden wandelstok en in zijn rechter poot houdt hij een grote zwarte hoed vast met een witte veer. Op het perron staan verder geen andere specifieke sprookjesfiguren, maar meer algemene, waaronder een Holle Bolle Gijs, een kabouter, een heks en verschillende Laven.
Het sprookje
Oorsprong
"De gelaarsde kat" is een zeer oud sprookje en het bekendste waarin een (antropomorf) dier een helper van de mens is. De oudste bekende versie komt uit India, uit de vijfde eeuw na Christus. De vroegste Europese versie is van de Italiaanse auteur Giovanni Francesco Straparola, die het in zijn Le piacevoli notti (De fijne nachten, c. 1550–53) opnam. Een andere versie werd gepubliceerd in 1634, door Giambattista Basile met de titel "Cagliuso". Het verhaal werd iets later in het Frans herschreven door Charles Perrault en verscheen in zijn Sprookjes van Moeder de Gans uit 1697 onder de naam "Le Maître chat ou le Chat botté" ("meester-kat of de gelaarsde kat").
Samenvatting
Een molenaar liet aan zijn drie zonen zijn spullen na. De oudste zoon kreeg de molen, de tweede de ezel en de jongste kreeg de kat. Daar was hij niet blij mee, omdat hij daar geen brood mee kon verdienen. De kat hoorde dat en zei tegen z'n baas dat hij 'm alleen een buidel en een paar laarzen hoefde te geven, en dan zou hij 'm rijk maken. Toen de kat gekregen had wat hij vroeg, trok hij parmantig de laarzen aan en hing de buidel om. Daarna ving de kat een konijn en deed deze in de buidel. De kat bracht het konijn naar de koning en sprak: "Sire, dit geschenk komt van de Markies van Carabas." De koning was blij met dit geschenk.
Maandenlang ging de kat door met dieren vangen en deze als geschenk bij de koning aanbieden in naam van de Markies van Carabas. Op een dag, toen hij wist dat de koning een rijtoer zou maken langs de boorden van de rivier, tezamen met zijn dochter, die de mooiste prinses ter wereld was, vertelde hij zijn meester al zijn kleren uit te trekken en in de vijver te duiken. De molenaarszoon deed wat de kat hem vroeg, zonder te weten waarom. Toen de koets met de koning voorbij kwam riep de kat "Help! Help! De Markies van Carabas verdrinkt!"
Daarop stak de koning zijn hoofd uit het portierraampje van het rijtuig en toen hij de kat herkende die hem zo vaak jachtwild had gebracht, beval hij aan zijn lijfwacht om zo vlug mogelijk de Markies van Carabas te redden. De kat legde aan de koning uit dat de markies een bad nam, en daarbij zijn kleren door dieven zijn gestolen. De koning gaf aan zijn dienaren het bevel om voor de Markies van Carabas een nieuw kostuum te halen. De prinses vond de markies aardig en erg knap en werd verliefd. De koning wenste dat hij in zijn koets stapte en met de rijtoer meeging.
De kat liep vooruit en kwam bij een aantal boeren die bezig waren een grasveld te maaien. Hij vertelde de boeren dat ze tegen de koning, die zodadelijk zal passeren, moesten zeggen dat al dit land van de Markies van Carabas is, anders zou het ze de kop kosten. Toen de koning voorbij kwam in zijn rijtuig en inderdaad aan de werkende bevolking vroeg van wie dit land is, zeiden de boeren dat het land van de Markies van Carabas is. De kat, die voor de koets uitliep, zei steeds weer hetzelfde tegen de bevolking die hij tegenkwam en de koning was steeds weer verbaasd over de uitgestrekte bezittingen van de Markies van Carabas.
De echte eigenaar van het land was een boze tovenaar die in een groot kasteel woonde. De kat trok naar het kasteel en daagde de tovenaar uit om zich in een dier te veranderen. De tovenaar veranderde daarom plotseling in een leeuw, waar de kat van schrok. "Maar kunt u zich ook veranderen in een heel klein dier? Een muis bijvoorbeeld?" vroeg de kat. En op hetzelfde ogenblik veranderde de tovenaar zich in een muis die over de vloer trippelde. Zodra de kat dat had gezien, sprong hij er op af en at hem op.
Ondertussen reed de koning langs het prachtige kasteel van de tovenaar en wilde er binnen gaan. Toen de kat het ratelen van de wielen over de valbrug hoorde, liep hij hem tegemoet en zei tegen de koning: "Ik heet uwe majesteit welkom in het kasteel van de Markies van Carabas." De koning was zo verrukt over de goede eigenschappen van de Markies van Carabas, en zijn dochter ook, dat de koning hem de hand van zijn dochter aanbood. De markies maakte een diepe buiging en aanvaardde dit. Nog diezelfde dag trouwde hij met de prinses. De kat werd een voornaam edelman en joeg voortaan alleen nog maar op muizen voor zijn plezier.
Motieven en thema's
"De gelaarsde kat" is een ongebruikelijk sprookje, omdat de held het geluk niet verdient met goed gedrag, maar door leugens en bedrog. Toch kent het enkele herkenbare en goede sprookjesmotieven en -thema's:
- Onderschat nooit de kleine man: De kat is een klein dier, maar weet toch iedereen te slim af te zijn.
- Vertrouwen: De molenaarszoon vertrouwt zijn huisdier volledig, en geeft hem alles wat hij bezit (al zijn geld en kleren) en wordt daar voor beloond.
- Van arm naar rijk: Met behulp van de kat wordt de arme molenaarszoon een markies die met een prinses trouwt, in een kasteel leeft en veel land bezit.
- De gelaarsde kat past in het rijtje romantische helden als ook bijvoorbeeld Robin Hood: Hij steelt van de rijken, en schenkt het aan de armen.
Andere versies
De gebroeders Grimm namen het op als "Der gestiefelte Kater" in de eerste uitgave van hun Kinder- und Hausmärchen uit 1812, maar niet in latere versies. De Grimms hebben het uit de latere drukken weggelaten omdat ze het teveel op het sprookje van Perrault vonden lijken. Niettemin is het regelmatig in heruitgaven van de Sprookjes van Grimm opgenomen. De belangrijkste verschillen tussen Perrault en Grimm zijn de titel van de molenaarszoon en de eigenaar van het kasteel en het land. Bij Perrault wordt de jongen de Markies van Carabas en neemt de kat het op tegen een oger (een mensetende reus), bij Grimm zijn dit een graaf en een tovenaar.
In alle versies van de Efteling en de meeste Nederlandse vertalingen lijkt er een mix gemaakt te zijn, waarbij de molenaarszoon markies wordt (van Perrault), maar de kat het opneemt tegen een tovenaar (van Grimm). Het sprookje heeft overigens veel overeenkomsten met "De arme molenaarsknecht en het katje" van de Grimms.
Waarschijnlijk omdat een oger voorkomt in de Perrault-versie speelt de gelaarsde kat een grote rol in de Shrek-films van DreamWorks. De kat speelt daar een soort Spaanse Zorro, ingesproken door Antonio Banderas. In 2011 kreeg de kat een eigen animatiefilm: Puss in Boots.
In de Eftelingse media
In boeken
- Het verhaal werd niet opgenomen in de Eftelingboeken tot 2011. In dat jaar kwam Meer Sprookjes van de Efteling uit, waarin voornamelijk sprookjes zijn opgenomen die geen of een minder prominente uitbeelding in het park hebben. "De gelaarsde kat" is het eerste sprookje in dat boek. Het betreft hier dus een mengeling van de Perrault- en Grimm-versie. Als knipoog naar de graaf uit de Grimm-versie vraagt de koning "Was dat geen graaf, of zo?" waarop de kat zegt "Markies, de markies van Carabas."
- Het is het eerste boekje in de tweede serie Efteling Gouden Boekjes (2016). Het is ook opgenomen in de op deze boekjes gebaseerde De Efteling Sprookjes Omnibus uit 2022.
Als luistersprookje
- Het is deel 17 in de serie luistersprookjes op single die CNR in de jaren zestig uitgaf. Het werd daarna opgenomen op de elpee Sprookjes van de Efteling - deel 2 (1970) en cd Efteling Sprookjes - deel 1 (1992).
- In de serie luistersprookjes van ReDi Entertainment De mooiste sprookjes uit de Efteling werd het in 2004 uitgebracht op de eerste cd, inclusief het liedje "De kat die alles voor je doet".
Theater
- "De gelaarsde kat" was samen met "Tafeltje dek je, ezeltje strek je" een van de twee sprookjes van de Wonderlijke Efteling Show die tijdens de seizoenen 2002, 2003 en 2004 in het Efteling Theater speelde. Het sprookje werd met een vaart doorgenomen, maar alle motieven kwamen er in voor, begeleid door liedjes als "Tuk", "Maai Maai" en "Leve de Markies".
- Tijdens winterseizoen 2016/2017 werd het sprookje op de planken gezet als avondvullende musical met een duur van ongeveer 75 minuten. In de hoofdrollen Marcel Visscher, Soy Kroon, Vajèn van den Bosch en Dick Cohen. Het sprookje werd hiervoor aangevuld met een langere introductie, waarin onder andere te zien is hoe de kat eigenlijk een omgetoverde jongen is die is opgevoed door een kattenvrouwtje en er al liefde bloeit tussen de molenaarszoon en de prinses nog voor de eerste ontmoeting bij de vijver.
Op televisie
- In Sprookjes werd het uitgezonden als de vierde aflevering in het tweede seizoen (2006), later uitgebracht op DVD 4. Aukje van Ginneken speelt hier de verleidelijke kat.
Live-entertainment
- Tot 2016 was de Gelaarsde Kat aanwezig als Sprookjesfiguur, onderdeel van het live-entertainment. Hij droeg toen hetzelfde rode kostuum als de figuur op het Sprookjesstation.
- Tijdens de musical in 2016/2017 werd de Gelaarsde Kat ingezet op het Dwarrelplein. Het uiterlijk van deze versie was afgestemd op de kat in de musical, met een lapjeskostuum. Deze kat is tot op heden nog te zien als entertainmentfiguur.
Souvenirs
- De kat, gebaseerd op de tekening op het uithangbord, staat op een van de pins van het Smidje.